Σε απόσταση δυο χιλιομέτρων από την πλατεία του χωριού συνυπάρχουν στην τοποθεσία Αφέντη Χριστός το παλιό Δημοτικό Σχολείο και η βυζαντινή εκκλησία της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος με την τοπική ονομασία Αφέντης Χριστός
Η εκκλησία προϋπήρχε του σχολείου αφού ανάγεται στον 14ο αιώνα δηλ πριν από την τουρκοκρατία. Την εποχή εκείνη την Κρήτη κατείχαν οι Ενετοί, που ήταν ανεκτικοί σε θέματα θρησκείας και η προτίμηση ανέγερσης της εκκλησίας στη θέση αυτή, προήλθε από την ανάγκη επικοινωνίας των δυο χωριών Μέσα και Έξω Μουλιανών, μια και η εκκλησία βρισκόταν στη μισή απόσταση μεταξύ τους. Ο βυζαντινός ρυθμός με δυο κλίτη και τρούλο δεν ήταν συνηθισμένος στην Κρήτη , αφού οι περισσότερες εκκλησίες αυτής της εποχής ήταν ρυθμού βασιλικής χωρίς τρούλο .Από αρχιτεκτονικής πλευράς, από απόσταση η εκκλησία φαίνεται να δεσπόζει στο τοπίο με τις αυστηρές γραμμές και τον όγκο της κατασκευής, κτίριο ασυνήθιστο για ένα εξωκκλήσι. Φαίνεται όμως ότι η εκκλησία και η γύρω περιοχή ανήκε στη μονή Τοπλού καθώς και το κτίριο του σχολείου που κτίστηκε μεταγενέστερα για να εξυπηρετήσει τις σχολικές ανάγκες και των δύο χωριών. Οι παλαιότεροι θυμούνται να συνυπάρχουν στο σχολείο τα παιδιά από τα Έξω και τα Μέσα Μουλιανά με έναν από τους δασκάλους τον παπά Θαλασσινό από τα Μέσα Μουλιανά, που είχε τελειώσει το Σχολαρχείο. Τα χωράφια γύρω από το σχολείο και την εκκλησία ανήκαν στην μονή Τοπλού, αλλά είχαν παραχωρηθεί για να ενισχυθούν οι πόροι του Σχολείου.
Η ανάγκη για επικοινωνία και συνάντηση μεταξύ των γειτονικών χωριών μέσω των θρησκευτικών καθηκόντων με τον συνεορτασμό της καλοκαιρινής γιορτής, έδωσε την ευκαιρία αργότερα να ιδρυθεί και το Δημοτικό σχολείο, που φαίνεται να είναι κτίριο των αρχών του εικοστού αιώνα, ενώ ήταν ακόμα οι Τούρκοι στην επαρχία Σητείας. Το Σχολείο διαθέτει δύο μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας και μια μικρότερη στο μέσον που θα ήταν το Γραφείο, αλλά λόγω των αυξημένων εκπαιδευτικών αναγκών χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα διδασκαλίας, δεδομένου ότι ακόμα και μετά την αποχώρηση των παιδιών από τα Μέσα Μουλιανά,ο αριθμός των παιδιών μόνο από το χωριό μας ξεπερνούσε τα 120. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα και η εκκλησία του Αφέντη Χριστού ως αίθουσα διδασκαλίας. Το σχολείο διέθετε ευρύχωρη αυλή, που ασφυκτιούσε μετά την σπορά των γύρω χωραφιών. Για μεγαλύτερο χώρο για την γυμναστική υπήρχε λίγο πιο πέρα ένα ίσιωμα το λεγόμενο Παπούρι που αργότερα έγινε αμπέλι. Στο Παπούρι γίνονταν κατά την δεκαετία του 50 οι ποδοσφαιρικοί αγώνες ανάμεσα στις ομάδες Πάνω και Κάτω χωριού και ενωμένοι εναντίον της ομάδας των Μέσα Μουλιανών. Ανάμεσα στα δυο χωριά γίνονταν και αγώνες κλασικού αθλητισμού όπως: τρέξιμο, πήδημα σε σκάμμα, ρίψη δίσκου και βόλι από πέτρα και ακοντίου από καλάμι. Μόνιμος δάσκαλος ήταν ο Ξανθάκης Εμμ. με παλιές παιδαγωγικές αρχές που συνδύαζαν την αυστηρότητα με την πειθώ. Στην πρώτη τάξη έχει μείνει στη μνήμη μας η πανέμορφη δασκάλα Αλεξάνδρα Σαρή, που προκαλούσε την αγάπη των παιδιών με την αυθόρμητη και ζωντανή παρουσία της. Η δασκάλα Θεοδώρα Αποστολάκη αντίθετα έχει μείνει στην μνήμη μας ως η δασκάλα με την βέργα και την κακία της όταν τιμωρούσε.
Το γεγονός είναι ότι οι συνθήκες διαβίωσης και διατροφής μετά την κατοχή ήταν αρκετά δύσκολες. Στο σχολείο γίνονταν και συσσίτια με παροχή γάλατος από σκόνη που δεν ήταν εύγευστο και για ένα διάστημα έψηναν και φαγητό με τις κονσέρβες της αμερικάνικης βοήθειας. Μετά από το Πάσχα και όλο το καλοκαίρι τα αγόρια δεν φορούσαν παπούτσια για οικονομία και σκληραγωγία!
Αξίζει να αναφερθεί και η καλοκάγαθη παρουσία του παιδονόμου Μαρκογιαννάκη Δημήτρη, που κτυπούσε το κουδούνι και φρόντιζε για την καθαριότητα των αιθουσών και επειδή είχε στη διάθεσή του τους τόμους της εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού και ήταν μελετηρός, κατείχε πολλές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις.
Η συνύπαρξη του Σχολείου με την εκκλησία είναι ζωντανό παράδειγμα της ελληνοχριστιανικής αγωγής που επικρατούσε τα χρόνια εκείνα.
Απέναντι από την πρόσοψη της εκκλησίας του Αφέντη Χριστού υπήρχε το αγροκήπιο του σχολείου. Είχε έκταση ενός στρέμματος και ήταν ο χώρος, που οι μαθητές του σχολείου μάθαιναν πώς να καλλιεργούν τα δέντρα και τα φυτά.
Το αγροκήπιο είχε χωριστεί σε μικρά τεμάχια και είχε διανεμηθεί σε ομάδες3-4 παιδιών που αναλάμβαναν να τα καλλιεργήσουν όταν άρχιζαν οι βροχές,γιατί το σχολείο δυστυχώς δεν διέθετε βρύση και αναγκάζονταν οι μαθητές να πηγαίνουν στα πηγάδια του Αϊ Νικήτα για να πιούν νερό! Κρυφά βέβαια από τους δασκάλους.Σε ένα τέτοιο πηγάδι είχε πέσει ο Μαθιός και τον έσωσε ο μακαρίτης ο Γιάννης ο Σκαρβελάκης.
Στα μικρά αγροτεμάχια οι μαθητές έσπερναν κουκιά,ρεβύθια,στάρι,κριθάρι,φακές και περιμετρικά φύτευαν καλλωπιστικά φυτά.Οι δάσκαλοι επέβλεπαν την καλλιέργεια και επαινούσαν τις καλύτερες καλλιέργειες.Μετά το Πάσχα γίνονταν η συγκομιδή των κουκιών και των αγκιναρών που καταναλώνονταν επιτόπου.Οι μαθητές απολάμβαναν τους κόπους τους και έπαιρναν πολύτιμη εμπειρία για την μελλοντική απασχόλησή τους ως επαγγελματίες ή ερασιτέχνες αγρότες.
Την Άνοιξη γίνονταν και το κέντρισμα των άγριων αμυγδαλιών.Ο Ξανθάκης ο δάσκαλος που ήταν και συστηματικός αγρότης, μας έδειχνε τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να αφαιρέσουμε το κατάλληλο μάτι του φυτού ,να σχίσουμε τον φλοιό του άγριου δέντρου,να τοποθετήσουμε σωστά το εμβόλιο και να το δέσουμε σφικτά.Τα αποτελέσματα τα βλέπαμε σε ένα μήνα, οπότε διαπιστώναμε τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες του εγχειρήματός μας.
Η ωραιότερη εποχή για το αγροκήπιο ήταν η Άνοιξη που η ανάπτυξη των φυτών ήταν έντονη και άνθιζαν τα δέντρα και τα λουλούδια.Τότε παρουσιάζονταν πολλά έντομα και πουλιά οπότε είχαμε την ευκαιρία να κάνουμε πολλές παρατηρήσεις.Για τα πουλιά βέβαια οι μαθητές τότε ήταν διώκτες και κυνηγοί, αφού έπιαναν τα μικρά τους στις φωλιές ή τα κυνηγούσαν με σφενδόνες μιας και ήταν εξαιρετικός μεζές,αλλά και φαγητό με αυγά ομελέτα!
Το γεγονός είναι ότι τα παιδιά ζούσαν μέσα στη φύση με ενεργητικό τρόπο και όχι μόνο ως παρατηρητές.Η σχολική ζωή ήταν εμπλουτισμένη με πολύτιμες εμπειρίες και οι μαθητές αποκτούσαν δεξιότητες, που τους χρησίμευαν στη μετέπειτα ζωή τους.Σήμερα με την εγκατάλειψη της υπαίθρου οι ιθύνοντες προσπαθούν να πείσουν τους νέους να στραφούν σε σύγχρονες καλλιέργειες,πώς όμως θα γίνει αυτό όταν στερούνται τις βασικές εμπειρίες που έπρεπε από νωρίς να αποκτήσουν.
Πηγή: Εμμανουήλ Μαρκάκης εκπαιδευτικός, Οκτώβριος 2013
Η εκκλησία προϋπήρχε του σχολείου αφού ανάγεται στον 14ο αιώνα δηλ πριν από την τουρκοκρατία. Την εποχή εκείνη την Κρήτη κατείχαν οι Ενετοί, που ήταν ανεκτικοί σε θέματα θρησκείας και η προτίμηση ανέγερσης της εκκλησίας στη θέση αυτή, προήλθε από την ανάγκη επικοινωνίας των δυο χωριών Μέσα και Έξω Μουλιανών, μια και η εκκλησία βρισκόταν στη μισή απόσταση μεταξύ τους. Ο βυζαντινός ρυθμός με δυο κλίτη και τρούλο δεν ήταν συνηθισμένος στην Κρήτη , αφού οι περισσότερες εκκλησίες αυτής της εποχής ήταν ρυθμού βασιλικής χωρίς τρούλο .Από αρχιτεκτονικής πλευράς, από απόσταση η εκκλησία φαίνεται να δεσπόζει στο τοπίο με τις αυστηρές γραμμές και τον όγκο της κατασκευής, κτίριο ασυνήθιστο για ένα εξωκκλήσι. Φαίνεται όμως ότι η εκκλησία και η γύρω περιοχή ανήκε στη μονή Τοπλού καθώς και το κτίριο του σχολείου που κτίστηκε μεταγενέστερα για να εξυπηρετήσει τις σχολικές ανάγκες και των δύο χωριών. Οι παλαιότεροι θυμούνται να συνυπάρχουν στο σχολείο τα παιδιά από τα Έξω και τα Μέσα Μουλιανά με έναν από τους δασκάλους τον παπά Θαλασσινό από τα Μέσα Μουλιανά, που είχε τελειώσει το Σχολαρχείο. Τα χωράφια γύρω από το σχολείο και την εκκλησία ανήκαν στην μονή Τοπλού, αλλά είχαν παραχωρηθεί για να ενισχυθούν οι πόροι του Σχολείου.
Η ανάγκη για επικοινωνία και συνάντηση μεταξύ των γειτονικών χωριών μέσω των θρησκευτικών καθηκόντων με τον συνεορτασμό της καλοκαιρινής γιορτής, έδωσε την ευκαιρία αργότερα να ιδρυθεί και το Δημοτικό σχολείο, που φαίνεται να είναι κτίριο των αρχών του εικοστού αιώνα, ενώ ήταν ακόμα οι Τούρκοι στην επαρχία Σητείας. Το Σχολείο διαθέτει δύο μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας και μια μικρότερη στο μέσον που θα ήταν το Γραφείο, αλλά λόγω των αυξημένων εκπαιδευτικών αναγκών χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα διδασκαλίας, δεδομένου ότι ακόμα και μετά την αποχώρηση των παιδιών από τα Μέσα Μουλιανά,ο αριθμός των παιδιών μόνο από το χωριό μας ξεπερνούσε τα 120. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε για ένα διάστημα και η εκκλησία του Αφέντη Χριστού ως αίθουσα διδασκαλίας. Το σχολείο διέθετε ευρύχωρη αυλή, που ασφυκτιούσε μετά την σπορά των γύρω χωραφιών. Για μεγαλύτερο χώρο για την γυμναστική υπήρχε λίγο πιο πέρα ένα ίσιωμα το λεγόμενο Παπούρι που αργότερα έγινε αμπέλι. Στο Παπούρι γίνονταν κατά την δεκαετία του 50 οι ποδοσφαιρικοί αγώνες ανάμεσα στις ομάδες Πάνω και Κάτω χωριού και ενωμένοι εναντίον της ομάδας των Μέσα Μουλιανών. Ανάμεσα στα δυο χωριά γίνονταν και αγώνες κλασικού αθλητισμού όπως: τρέξιμο, πήδημα σε σκάμμα, ρίψη δίσκου και βόλι από πέτρα και ακοντίου από καλάμι. Μόνιμος δάσκαλος ήταν ο Ξανθάκης Εμμ. με παλιές παιδαγωγικές αρχές που συνδύαζαν την αυστηρότητα με την πειθώ. Στην πρώτη τάξη έχει μείνει στη μνήμη μας η πανέμορφη δασκάλα Αλεξάνδρα Σαρή, που προκαλούσε την αγάπη των παιδιών με την αυθόρμητη και ζωντανή παρουσία της. Η δασκάλα Θεοδώρα Αποστολάκη αντίθετα έχει μείνει στην μνήμη μας ως η δασκάλα με την βέργα και την κακία της όταν τιμωρούσε.
Το γεγονός είναι ότι οι συνθήκες διαβίωσης και διατροφής μετά την κατοχή ήταν αρκετά δύσκολες. Στο σχολείο γίνονταν και συσσίτια με παροχή γάλατος από σκόνη που δεν ήταν εύγευστο και για ένα διάστημα έψηναν και φαγητό με τις κονσέρβες της αμερικάνικης βοήθειας. Μετά από το Πάσχα και όλο το καλοκαίρι τα αγόρια δεν φορούσαν παπούτσια για οικονομία και σκληραγωγία!
Αξίζει να αναφερθεί και η καλοκάγαθη παρουσία του παιδονόμου Μαρκογιαννάκη Δημήτρη, που κτυπούσε το κουδούνι και φρόντιζε για την καθαριότητα των αιθουσών και επειδή είχε στη διάθεσή του τους τόμους της εγκυκλοπαίδειας του Πυρσού και ήταν μελετηρός, κατείχε πολλές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις.
Η συνύπαρξη του Σχολείου με την εκκλησία είναι ζωντανό παράδειγμα της ελληνοχριστιανικής αγωγής που επικρατούσε τα χρόνια εκείνα.
Απέναντι από την πρόσοψη της εκκλησίας του Αφέντη Χριστού υπήρχε το αγροκήπιο του σχολείου. Είχε έκταση ενός στρέμματος και ήταν ο χώρος, που οι μαθητές του σχολείου μάθαιναν πώς να καλλιεργούν τα δέντρα και τα φυτά.
Το αγροκήπιο είχε χωριστεί σε μικρά τεμάχια και είχε διανεμηθεί σε ομάδες3-4 παιδιών που αναλάμβαναν να τα καλλιεργήσουν όταν άρχιζαν οι βροχές,γιατί το σχολείο δυστυχώς δεν διέθετε βρύση και αναγκάζονταν οι μαθητές να πηγαίνουν στα πηγάδια του Αϊ Νικήτα για να πιούν νερό! Κρυφά βέβαια από τους δασκάλους.Σε ένα τέτοιο πηγάδι είχε πέσει ο Μαθιός και τον έσωσε ο μακαρίτης ο Γιάννης ο Σκαρβελάκης.
Στα μικρά αγροτεμάχια οι μαθητές έσπερναν κουκιά,ρεβύθια,στάρι,κριθάρι,φακές και περιμετρικά φύτευαν καλλωπιστικά φυτά.Οι δάσκαλοι επέβλεπαν την καλλιέργεια και επαινούσαν τις καλύτερες καλλιέργειες.Μετά το Πάσχα γίνονταν η συγκομιδή των κουκιών και των αγκιναρών που καταναλώνονταν επιτόπου.Οι μαθητές απολάμβαναν τους κόπους τους και έπαιρναν πολύτιμη εμπειρία για την μελλοντική απασχόλησή τους ως επαγγελματίες ή ερασιτέχνες αγρότες.
Την Άνοιξη γίνονταν και το κέντρισμα των άγριων αμυγδαλιών.Ο Ξανθάκης ο δάσκαλος που ήταν και συστηματικός αγρότης, μας έδειχνε τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να αφαιρέσουμε το κατάλληλο μάτι του φυτού ,να σχίσουμε τον φλοιό του άγριου δέντρου,να τοποθετήσουμε σωστά το εμβόλιο και να το δέσουμε σφικτά.Τα αποτελέσματα τα βλέπαμε σε ένα μήνα, οπότε διαπιστώναμε τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες του εγχειρήματός μας.
Η ωραιότερη εποχή για το αγροκήπιο ήταν η Άνοιξη που η ανάπτυξη των φυτών ήταν έντονη και άνθιζαν τα δέντρα και τα λουλούδια.Τότε παρουσιάζονταν πολλά έντομα και πουλιά οπότε είχαμε την ευκαιρία να κάνουμε πολλές παρατηρήσεις.Για τα πουλιά βέβαια οι μαθητές τότε ήταν διώκτες και κυνηγοί, αφού έπιαναν τα μικρά τους στις φωλιές ή τα κυνηγούσαν με σφενδόνες μιας και ήταν εξαιρετικός μεζές,αλλά και φαγητό με αυγά ομελέτα!
Το γεγονός είναι ότι τα παιδιά ζούσαν μέσα στη φύση με ενεργητικό τρόπο και όχι μόνο ως παρατηρητές.Η σχολική ζωή ήταν εμπλουτισμένη με πολύτιμες εμπειρίες και οι μαθητές αποκτούσαν δεξιότητες, που τους χρησίμευαν στη μετέπειτα ζωή τους.Σήμερα με την εγκατάλειψη της υπαίθρου οι ιθύνοντες προσπαθούν να πείσουν τους νέους να στραφούν σε σύγχρονες καλλιέργειες,πώς όμως θα γίνει αυτό όταν στερούνται τις βασικές εμπειρίες που έπρεπε από νωρίς να αποκτήσουν.
Πηγή: Εμμανουήλ Μαρκάκης εκπαιδευτικός, Οκτώβριος 2013